Zespół Pätaua - trisomia chromosomu 13

Zespół Pätaua, czyli trisomia 13, to rzadkie zaburzenie (aberracja) chromosomalna, które powstaje w wyniku obecności dodatkowego chromosomu 13 w komórkach organizmu. Częściej dotyczy dziewczynek i prowadzi do licznych wad rozwojowych. Charakterystyczne są przede wszystkim zmiany w wyglądzie twarzy, określane mianem dysmorfii — jednoocze lub małoocze, wąska szczelina powiekowa, mała lub źle rozwinięta żuchwa, nieprawidłowo ukształtowane uszy, rozszczep wargi i podniebienia, a także drobne lub nieprawidłowo ukształtowane palce. Oprócz cech zewnętrznych, dzieci z zespołem Pätaua często borykają się z poważnymi wadami narządów wewnętrznych, w tym z wadami serca, nerek czy układu nerwowego. Ponadto dochodzi do znacznego opóźnienia rozwoju i zaburzeń neurologicznych. Trisomia 13 jest schorzeniem trudnym, zarówno pod względem medycznym, jak i emocjonalnym dla rodzin. Wady są tak ciężkie, że dzieci rzadko dożywają swoich pierwszych urodzin. Jednak dzięki nowoczesnej diagnostyce prenatalnej możliwe jest wczesne rozpoznanie choroby i przygotowanie rodziców do pełnej wyzwań opieki nad maleństwem. Z uwagi na etiologię, trisomia 13 jest niewyleczalna. Proponowana jest opieka paliatywna i ewentualne operacje wad.

Synonimy:

• zespół trisomii 13, ang. tri somy 13 syndrome
• zespół Pätau/Pätaua, ang. Pätau syndrome (od nazwiska genetyka Klausa Pätaua, który wyjaśnił podłoże cytogenetyczne trisomii 13)
• T13

Numery w klasyfikacjach:

PubMed ID	ORPHA	ICD-10
1443080 9237504 33709620	3378	Q91.4 Q91.5   Q91.6   Q91.7

Rozpowszechnienie:

Trisomia 13 występuje w przypadku około 1 na 5000 urodzeń. Jest jedną z bardziej znanych trisomii - obok zespołu Downa i Edwardsa. Trisomia 13 nieco częściej występuje u dziewczynek. Około 90% płodów z zespołem Pätaua ulega poronieniu z powodu ciężkich wad wrodzonych. Dzieci, które się urodziły, również w 90% umierają w ciągu pierwszego roku życia.

Przyczyny i dziedziczenie:

Zespół Pätaua jest wynikiem trisomii, czyli obecności dodatkowego chromosomu 13. Warto przypomnieć, że normalna liczba chromosomów u każdego człowieka wynosi 46, ale w opisywanym zespole jest ich 47 z powodu nadprogramowego chromosomu 13. Naddatek materiału genetycznego nie jest obojętny dla zdrowia i jest przyczyną poważnych zaburzeń rozwojowych. Zespół Pätaua może powstać poprzez:

• trisomię prostą (wolną) - w wyniku nondysjunkcji - czyli błędu w podziale mejotycznym -najczęściej w komórkach jajowych, który częściej zachodzi u kobiet w późniejszym wieku (mejoza to taki rodzaj podziału komórkowego, który prowadzi do powstawania komórek rozrodczych, czyli komórek jajowych i plemników). 

• niezrównoważoną translokację Robertsonowską – wtedy część chromosomu 13 (zwykle długie ramię) zostaje przyłączona do innego chromosomu, co skutkuje efektem trisomii.

• mozaicyzm – sytuacja, w której tylko część komórek organizmu posiada trzeci chromosom 13, co zwykle widoczne jest w łagodniejszym obrazie klinicznym zespołu Pätaua i dłuższym przeżyciu. 

Objawy i diagnostyka

Zespół Pätaua charakteryzuje się dużą różnorodnością fenotypową oraz wysoką śmiertelnością w okresie noworodkowym i niemowlęcym. Obraz kliniczny schorzenia obejmuje liczne wady wrodzone począwszy od nieprawidłowości budowy ośrodkowego układu nerwowego i narządów wewnętrznych, po cechy dysmorficzne obserwowane w "charakterystycznym dla zespołu" wyglądzie zewnętrznym. Ze względu na złożoność i zmienność nasilenia poszczególnych objawów, rozpoznanie zespołu Pätaua wymaga całościowej oceny klinicznej w połączeniu z badaniami genetycznymi (kariotyp).

Wady rozwojowe i cechy zewnętrzne:

• ograniczenie wzrostu płodu (IUGR, ang. Intrauterine Growth Restriction) i małogłowie (mikrocefalia),
• wady twarzoczaszki: hipoteloryzm oczny (oczy osadzone blisko siebie), cyklopia (jednoocze w wyniku nieprawidłowego połączenia oczu), anophtalmia lub microphthalmia (brak oczu lub małe oczy), rozszczep wargi i podniebienia; małe, zdeformowane i nisko osadzone uszy, mikrognacja (mała żuchwa); wydatne czoło, szeroka nasada nosa, wąski nos, ubytki skóry głowy.
• kończyny: dodatkowe palce dłoni lub stóp; stopa typu „rocker‑bottom”(kołyskowa).
• ośrodkowy układ nerwowy: holoprozencefalia (brak podziału przodomózgowia na dwie półkule) i napady padaczkowe,
• wady serca: otwory międzykomorowe, międzyprzedsionkowe, tetralogia Fallota, wspólny kanał przedsionkowo-komorowy, podwójne ujście prawej komory. 
• wady płuc, nerek, wątroby, układu pokarmowego, narządów płciowych.

A) Dysmorfia twarzowa z "trąbkowatym wyrostkiem": proboscis superior . B) Zbliżenie zrośniętych powiek i "trąbki" ukazujące pojedyncze nozdrze. C) Polidaktylia - sześć palców. D) Niewyraźne zakręty mózgu, zrośnięte półkule i przepuklina mózgowa potyliczna. E) Transpozycja aorty (A) i hipoplastyczny pień płucny (P). F) Trisomia 13 [47, XY, +13] (kariotyp uzyskany metodą pasmowania Giemsy).

Chan, A., Lakshminrusimha, S., Heffner, R. et al. Histogenesis of retinal dysplasia in trisomy 13. Diagn Pathol 2, 48 (2007). https://doi.org/10.1186/1746-1596-2-48

Dysmorfie w 5 miesiącu życia, w 12. mieszący życia do 4 lat oraz wady rąk i stóp; użytek skóry głowy

Kepple, J. W., Fishler, K. P., & Peeples, E. S. (2021). Surveillance guidelines for children with trisomy 13. American Journal of Medical Genetics Part A, 185(5), 1631-1637.

(a) rozszczep wargi i podniebienia pośrodkowy, (b) wrodzony brak oczu - panoftalmia, (c) nisko osadzone uszy, (d) aplazja skóry/ubytek skóry głowy, (e) polidaktylia pozaosiową dłoni i (f) polidaktylia przedosiową stóp.

Mbuyi-Musanzayi, S., Lumaka, A., Yogolelo Asani, B., Lubala Kasole, T., Lukusa Tshilobo, P., Kalenga Muenze, P., Tshilombo Katombe, F., & Devriendt, K. (2014). Preaxial Polydactyly of the Foot: Variable Expression of Trisomy 13 in a Case from Central Africa. Case Reports in Genetics, 2014.

Diagnostyka prenatalna

Badania przesiewowe w kierunku zespołu Pätaua są dedykowane kobietom po 35. roku życia, co jest związane ze starzeniem się komórek jajowych i większym ryzykiem wystąpienia trisomii. Ponadto diagnostyka taka jest zalecana w przypadku nosicielstwa zrównoważonej translokacji z udziałem chromosomu 13. Badania przesiewowe nie dają jednak pełnej pewności, ale pozwalają określić ryzyko wystąpienia trisomii 13. Do najważniejszych zaliczają się:

Badania nieinwazyjne (przesiewowe)

USG:

• USG prenatalne w I trymestzer (11–14 tydzień): zwiększona przezierność karkowa. brak kości nosowej, rozszczep wargi/podniebienia, wady mózgu (np. holoprosencephalia).
• USG prenatalne w II trymestrze (18–22 tydzień, USG połówkowe): wrodzone wady serca, kończyn (polidaktylia, deformacje stóp typu "rocker-botom"), nerek i innych narządów.
• warto zaznaczyć, że USG prenatalne wykrywa około 80–90% przypadków ciężkich trisomii, ale wymaga potwierdzenia badaniem genetycznym.

Markery biochemiczne w surowicy matki - czyli testy podwójne/trójpodwójne lub testy zintegrowane obejmują: HCG, PAPP-A, AFP, estriol, inhibina A. Nieprawidłowe wartości tych parametrów sugerują podejrzenie trisomii 13, ale nie stanowią ostatecznej diagnozy.

Badanie DNA płodowego we krwi matki (cfDNA / NIPT) - polega na analizie wolnego DNA płodowego w krwi matki, co pozwala wykryć trisomię 13 z wysokim prawdopodobieństwem.

Ostateczne potwierdzenie diagnozy uzyskuje się na podstawie badania kariotypu. Jest to badanie, które pozwala na ocenę liczby i budowy chromosomów, dzięki czemu można wykryć określone wady chromosomalne.

Badania inwazyjne (potwierdzające)

Jeśli badania przesiewowe sugerują wysokie ryzyko trisomii 13, wówczas proponowana jest inwazyjna diagnostyka prenatalna, czyli: amniocenteza, biopsja kosmówki oraz, rzadziej - kordocenteza.

• Amniocenteza (amniopunkcja) polega na pobraniu próbki płynu owodniowego (zwykle między 15. a 20. tygodniem ciąży) i analizie kariotypu płodu – pozwala wykryć pełną trisomię, translokację i mozaicyzm. Amniocenteza skutkuje niewielkim, około 0,1–0,3% ryzykiem poronienia.
• Biopsja kosmówki (ang. Chorionic Villus Sampling, CVS) - to pobranie komórek kosmówki (10–12 tydzień). Uzyskanie wyniku, w porównaniu amniocentezy jest szybsze i umożliwia wczesną diagnostykę trisomii 13. Może jednak nie wykryć mozaikowatości. CVS jest obarczone niskim, ale realnym ryzykiem powikłań, wynoszącym około 2%.
• Kordocenteza (wykonywana rzadziej) to pobranie krwi płodowej bezpośrednio z żyły pępowinowej (między 18. a 23. tygodniem ciąży) – stosowane w wyjątkowych sytuacjach diagnostycznych (ryzyko powikłań - około 2%).

Diagnostyka różnicowa

• trisomia 18, 
• zespół Smitha-Lemliego-Opitza, 
• zespół CHARGE, 
• zespół Meckela oraz inne ciliopatie: zespół Joubert i zespół Bardeta-Biedla (który może objawiać się anomaliami nerek, polidaktylią i anomaliami mózgu).

Zespół Smitha-Lemliego-Opitza

Zespół CHARGE

Zespół Joubert

Zspół Bardeta-Biedla

Możliwości leczenia

Niestety, zespołu Pätaua nie da się wyleczyć, ponieważ jest to wada chromosomalna spowodowana obecnością dodatkowego chromosomu 13. Dotychczas nie opracowano terapii, która mogłaby „usunąć” przyczynę choroby.

Z uwagi na mnogość i ciężkość wad występujących w zespole Pätaua, jak również bardzo złe rokowanie, intensywne leczenie noworodków z trisomią 13 jest kontrowersyjne. W doborze metod leczenia, należy brać pod uwagę przede wszystkim interes dziecka. Dlatego też, postępowanie medyczne ma na celu łagodzenie objawów i poprawę komfortu, a nie uporczywą terapię wydłużającą cierpienie. Kluczowa jest także rozmowa edukacyjna z rodzicami i bliskimi, aby podejmowane decyzje były jak najbardziej zindywidualizowane. Niezbędna okaże się pomoc psychologa i opieka paliatywna.

Wsparcie medyczne dzieci z zespołem Pätaua jest uzależnione od aktualnych potrzeb i może obejmować:

• wentylację mechaniczną i tlenoterapię,
• operacje wad wrodzonych (np. serca, nerek, rozszczepy, dodatkowe palce),
• leczenie żywieniowe (podawanie mieszanek odżywczych przez sondę lub gastrostomię),
• profilaktykę zakażeń i rehabilitację,
• wsparcie ortopedyczne,
• opiekę neurologiczną i farmakoterapię w razie wystąpienia napadów padaczkowych.

Jak wspomniano wcześniej, średnia długość życia dzieci z zespołem Pätaua jest bardzo krótka – na ogół jest to wada letalna i najczęściej ]dochodzi do poronienia. Większość noworodków umiera w pierwszych kilku dniach do tygodnia życia. Około 90 % dzieci nie dożywa pierwszego roku życia. Donoszono o nielicznych przypadkach dłuższego przeżycia (około 2-3lata), ale zazwyczaj charakteryzują się one łagodniejszym przebiegiem oraz mniejszą liczbą poważnych wad (mozaikowatość i zespół translokacyjny). Intensywne leczenie objawowe poprawia przeżycie dzieci z zespołem Pätaua o około 2 lata. Dziecko jednak nie rozwinie mowy, nie będzie samodzielnie się poruszało i będzie wymagało całodobowej troskliwej opieki oraz częstych hospitalizacji.

Przeżycia dłuższe niż 5 lat opisywane były w przypadku osób z mozaikową trisomią 13. Sięgało ono 4 dekady życia, nawet do 38 lat.

W przypadku wolnej trisomii 13, długoletnie przeżycia są ekstremalnie rzadkie. Znany jest jednak przypadek 14-latka z pełną trisomią 13. U chłopca stwierdzono  typowe dysmorfie twarzowe, anomalie palców i kończyn, a także wadę serca. Nie miał on poważnych wad rozwojowych mózgu, takich jak holoprozencefalia lub hipoplazja móżdżku. Po 5. miesiącu życia konieczne było wdrożenie wentylacji mechanicznej z powodu niewydolności oddechowej związanej z laryngomalacją (wiotkość krtani). Tracheotomię wykonano w 6. miesiącu życia. Po 12. roku życia rozpoznano oporną na leczenie padaczkę częściową. W przypadku napadów częściowych zalecono leczenie skojarzone dwoma lekami przeciwpadaczkowymi: kwasem walproinowym i lewetyracetamem. Na rok 2015, pacjent miał 14 lat i był czwartym pacjentem o najdłuższym okresie przeżycia z pełną trisomią 13.

 

Opracowano na podstawie:

1. Williams GM, Brady R. Patau Syndrome. [Updated 2023 Jun 26]. In: StatPearls [Internet]. Treasure Island (FL): StatPearls Publishing; 2025 Jan-. Available from: https://www.ncbi.nlm.nih.gov/sites/books/NBK538347/
2. https://www.orpha.net/en/disease/detail/3378 28.12.2025
3. https://www.mp.pl/pacjent/pediatria/choroby/genetyka/301734,zespol-patau-trisomia-13-chromosomu-patau-syndrome-przyczyny-objawy-i-rokowania 28.12.2025
4. Gandhi S M, Patel P, Carter T, et al. (January 01, 2024) A 29-Year-Old Patient With Patau Syndrome: A Case Report on Medical Management. Cureus 16(1): e51471. doi:10.7759/cureus.51471
5. BHANDAL, Deap, et al. 31-year-old Male with Patau Syndrome: A Rare Case of Long-term Survival (P10-9.011). In: Neurology. Hagerstown, MD: Lippincott Williams & Wilkins, 2024. p. 3831.
6. Imataka, G., Hagisawa, S., Nitta, A., Hirabayashi, H., Suzumura, H., & Arisaka, O. (2016). Long-term survival of full trisomy 13 in a 14 year old male: a case report. Eur Rev Med Pharmacol Sci, 20(5), 919-22.

Op