Trisomia mozaikowa chromosomu 9

Trisomia mozaikowa chromosomu 9 to rzadkie zaburzenie chromosomalne polegające na występowaniu trzech kopii tego chromosomu w niektórych komórkach organizmu, podczas gdy w warunkach normalnych powinno ich być dwie. Skutki takiej nieprawidłowej zmiany obserwowane są w wielu narządach organizmu i są różnie nasilone u poszczególnych chorych. Do głównych cech trisomii mozaikowej chromosomu 9 zaliczamy: niepełnosprawność intelektualną łagodnego lub umiarkowanego stopnia, opóźnienie rozwoju i wzrostu (przed urodzeniem i po urodzeniu), wrodzone wady serca oraz nieprawidłowości w obrębie twarzy i czaszki.

Synonimy

• ang. Mosaic trisomy 9
• ang. Trisomy 9 Mosaicism Syndrome - zespół trisomii mozaikowej chromosomu 9,
• T9M.

 
Rozpowszechnienie: nieznane. Na rok 2003 opisano więcej niż 30 przypadków na całym świecie.

Dziedziczenie

Choroba w większości przypadków nie jest dziedziczna. Zaburzenie występuje sporadycznie podczas procesu tworzenia się gamet (komórka jajowa, plemnik) lub w trakcie podziału zapłodnionej komórki jajowej.

Objawy wynikające z mozaikowej trisomii chromosomu 9 cechuje różnorodność i zmienność, w zależności od procentu komórek trisomicznych. W bardzo rzadkich przypadkach stwierdzano niemozaikową trisomię chromosomu 9, co oznaczało, że we wszystkich komórkach ciała występowała trisomia. Takie zaburzenie określono jako: całkowitą (kompletną) trisomię chromosomu 9 lub trisomię 9. Objawy w tym przypadku nie odbiegają od cech trisomii mozaikowej, jednak cechy tej ostatniej mają tendencję do mniejszego nasilenia (w zależności od procentu komórek trisomicznych).

Objawy i diagnostyka

Trisomia mozaikowa chromosomu 9 bardzo często jest związana z opóźnieniem wzrostu wewnątrzmacicznego płodu oraz po urodzeniu. W okresie niemowlęcym dziecko nie przybiera na wadze i nie rośnie jak jego zdrowi rówieśnicy. Stwierdza się również obniżone napięcie mięśniowe, czyli hipotonię mięśniową. Wiele dzieci obciążonych tą trisomią ma ciężki niedorozwój umysłowy oraz opóźnioną koordynację psychoruchową.

U większości opisanych dzieci występuje spowolnienie rozwoju mowy (niektóre dzieci były w stanie słownie wyrażać swoje potrzeby; zazwyczaj jednak komunikują się niewerbalnie - za pomocą gestów, odgłosów, uśmiechu, obrazków i innych programów komunikacyjnych).

Samodzielne trzymanie pzoycji siedzącej, czy też stawanie i chodzenie są opóźnione w porónaniu ze zdrowymi rówieśnikami. Dzieci są w stanie samodzielnie siedzieć w wieku około 17 miesięcy, z kolei umiejętność chodu z przytrzymywaniem się np. za meble przychodziła później - około 31. miesiąca życia. Samodzielny chód na krótszym dystansie możliwy jest do realizacji około 5. roku życia. Trudności te wynikają z hipotonii mięśniowej. Warto jednak wiedzieć, że dziecko może się normalnie rozwijać i być sprawne intelektualnie. Opóźnienie i niepełnosprawność mogą być także łagodnie nasilone.

U dzieci z trisomią mozaikową chromosomu 9 nie obserwowano charakterystycznego wzorca zachowań. Rodzice młodszych dzieci relacjonowali, że są one czułe, spokojne i szczęśliwe. Niepokojące zachowania obejmowały gryzienie lub żucie ręki w odpowiedzi na złość i frustrację. Nie obserwowano zaburzeń autystycznych. Jednak u pojedynczych osób występował lęk społeczny podczas przebywania z dala od domu; stereotypie, w tym uderzanie głową; irracjonalny lęk przed kurkami od kranu i suszarką do rąk.

Twarzoczaszka

W trisomii mozaikowej chromosomu 9 stwierdza się charakterystyczne cechy dysmorficzne obejmujące twarzoczaszkę. Zaliczamy do nich:

• mikrocefalię (nienaturalnie mała głowa),
• zmniejszenie odległości między skroniami,
• spadziste czoło, 
• szeroki nos z bulwiastym czubkiem i szczelinowatymi nozdrzami,
• krótkie fałdy powiekowe, 
• głęboko osadzone oczy,
• mikrognacja (mała żuchwa),
• nisko osadzone, małe uszy,

Dodatkowe wady obejmują:

• nieprawidłowe poszerzenie ciemiączek,
• włókniste stawy ("szwy") pomiędzy niektórymi kośćmi czaszki,
• wydatną wargę górną, przykrywającą cofniętą wargę dolną,
• wysoko wysklepione podniebienie,
• krótką szyję,
• wady oczu: krótkie, górnoskośne ustawione powieki, nienaturalne zmniejszenie wielkości oczu (mikroftalmia, małoocze), zmętnienie rogówki, cysty gałek ocznych,
• rozszczep wargi i podniebienia,
• nieprawidłowy przerost skóry lub chrząstki przed lub w uszach (wyrośla przeduszne),
• inne wady twarzoczaszki, w tym uzębienia.

Wady serca

U około 2/3 dzieci z trisomią mozaikową chromosomu 9 stwierdza się wady serca. Są to zazwyczaj:

• wady przegrody międzykomorowej lub międzyprzedsionkowej,
• przetrwały przewód tętniczy (PDA),
• wady prowadzące do nadciśnienia płucnego.

Niektóre dzieci nie doświadczają objawów wskazujących na wady serca (wady bezobjawowe), natomiast u innych wada będzie tak ciężka, że doprowadzi do niewydolności krążenia i będzie stanowić zagrożenie życia. Należy wiedzieć, że oznakami, które nasuwają podejrzenie wad serca mogą być:

• trudności w karmieniu dziecka,
• duszność,
• nieprzybieranie na wadze,
• nadmierna potliwość,
• drażliwość.

Zaburzenia mięśniowo-szkieletowe

Do cech trisomii mozaikowej chromosomu 9 zaliczamy również zaburzenia mięśniowo-szkieletowe. Najczęściej jest to zwichnięcie bioder oraz nieprawidłowa pozycja i ruchomość innych stawów np. łokcie, kolana, palce. Stawy są "za luźne". Można też wykryć nieprawidłowe krzywizny kręgosłupa, wąską klatkę piersiową i niedorozwój płuc, wady żeber (żebro dodatkowe) i kręgów, a także rąk (w tym hipoplazję paliczków, paznokci i małpią bruzdę) i stóp (stopa końsko-szpotawa, płaskostopie, stopy skierowane na zewnątrz). Obserwowano też nieprawidłowo krótkie kości udowe i obojczyki. Dużym problemem u dzieci jest niskie napięcie mięśniowe utrudniające samodzielne poruszanie się i przyjmowanie posiłków.

Wady urologiczne i przewodu pokarmowego

Zaburzenie charakteryzuje się także występowaniem wad urologicznych. U chłopców występuje spodziectwo (nieprawidłowo umiejscowione ujście cewki moczowej), wnętrostwo (niezstąpione jądra do worka mosznowego) i mikropenis (penis nienaturalnie małych rozmiarów). W nerkach tworzą się cysty (torbielowatość nerek), może rozwinąć się wodonercze (z powodu zwężenia moczowodów) i stwierdza się inne wady (nerka podwójna). Jednak problemy z nerkami dotyczą niewielu dzieci. Większość z nich ma zdrowy układ moczowo-płciowy. 

U dzieci z trisomią mozaikową chromosomu 9 mogą występować przepukliny przeponowe i refluks żołądkowo-przełykowy, a u niektórych również choroby zapalne dwunastnicy i choroba Crohna.

Trudności w karmieniu dziecka mogą być spowodowane  hipotonią mięśni twarzy, słabym ssaniem piersi i męczeniem się podczas ssania, brakiem koordynacji ssania i połykania, jak również refluksem żołądkowo-przełykowym.

Wodogłowie

W niektórych przypadkach opisywana trisomia była związana z wodogłowiem i zespołem Dandy-Walkera. Wraz z wiekiem wodogłowie zaczyna być zauważalne w objawach takich jak powiększenie głowy, napady drgawkowe, trudności w karmieniu, wymioty, rozdrażnienie, bóle głowy, brak koordynacji, osłabienie możliwości intelektualnych i inne. W ciężkich przypadkach stan ten może doprowadzić do zagrożenia życia dziecka. U dzieci z zespołem Dandy-Walkera, cysty w komorze czwartej mózgu skutkują pojawieniem się wodogłowia i dużym przyrostem obwodu głowy.

Diagnostyka

Analiza chromosomalna jest niezbędna w diagnostyce trisomii mozaikowej chromosomu 9. Zalecane jest także poradnictwo genetyczne i badania chromosomalne rodziców, w celu potwierdzenia lub wykluczenia występowania u nich inwersji pericentrycznej chromosomu 9 lub innej rearanżacji chromosomowej obejmującej chromosom 9.

Istnieje możliwość wykonania diagnostyki prenatalnej. Zaburzenie chromosomalne można podejrzewać na podstawie obrazu USG lub też wykorzystać metody inwazyjne jak np. amniopunkcja genetyczna, biopsja kosmówki (11-13 tydzień ciąży) lub pobranie krwi płodowej z naczynia pępowinowego pod kontrolą USG. Trzeba mieć jednak na uwadze, że w ten sposób nie zbadamy wszystkich komórek organizmu dziecka, zatem nie otrzymamy dokładnej, pewnej diagnozy. Warto wiedzieć, że zgłaszano także przypadki, kiedy przy dodatnim wyniku badania prenatalnego w kierunku mozaikowej trisomii chromosomu 9 dzieci rodziły się z normalnymi chromosomami. Metodami inwazyjnymi można raczej wykryć trisomię kompletną chromosomu 9.

Diagnostyka postnatalna, czyli po urodzeniu, opiera się na szczegółowym badaniu klinicznym dziecka, zidentyfikowaniu cech charakterystycznych dla opisywanej trisomii, wykonaniu analizy chromosomowej i innych badań w zależności od występujących wad i objawów (badania obrazowe głowy, osłuchanie serca i płuc, EKG, USG serca, RTG kręgosłupa, stawów; klatki piersiowej). Należy też wykluczyć choroby o podobnych objawach, jak np.:

• zespół Goldenhara,
• trisomia ramienia krótkiego chromosomu 9,
• tetrasomia ramienia krótkiego chromosomu 9.

Możliwości leczenia

Trisomia mozaikowa chromosomu 9 na dzień dzisiejszy pozostaje chorobą niewyleczalną, ale można w pewien sposób korygować jej objawy i poprawić przez to jakość życia małych pacjentów. 

Najprawdopodobniej dziecko będzie potrzebowało pomocy doświadczonego chirurga, ortopedy, kardiologa, neurologa i oklulisty, a także terapeuty karmienia, dietetyka, neurologopedy, fizjoterapeuty i pielęgniarki.

W przypadku wad serca bywa konieczne wykonanie operacji kardiochirurgicznej i stosowanie farmakoterapii. Dzieci z wodogłowiem również będzie czekała operacja polegająca na założeniu zastawki odprowadzającej płyn mózgowo-rdzeniowy np. do otrzewnej. Stosowane są także leki zmniejszające tempo produkcji płynu mózgowo-rdzeniowego. Jeśli występują napady drgawkowe, wtedy powinno być wdrożone leczenie przeciwpadaczkowe.

Wady układu moczowego - jak wodonercze, cysty nerki, spodziectwo i wnętrostwo - są zaopatrywane przez urologów dziecięcych. Problemy z biodrami, innymi stawami i kręgosłupem wymagają interwencji ortopedy i współpracy z fizjoterapeutą. Dzieci będą wymagały wsparcia sprzętu ortopedycznego, jak balkoniki, poręcze, wózki, buty ortopedyczne (Piedro), jak również kaski ochronne na głowę, by minimalizować ryzyko urazów głowy podczas ewentualnego upadku.

Z kolei wady twarzoczaszki utrudniające funkcjonowanie, w tym rozszczepy wargi i podniebienia, powinny w odpowiednim czasie zostać zoperowane przez chirurga plastyka dziecięcego. Do tego czasu podczas karmienia dziecka należy stosować specjalne wkładki i smoczki, jak również zadbać o wysoką, nawet pionową pozycję dziecka podczas karmienia. Później trzeba wziąć pod uwagę leczenie stomatologiczne, jeśli pojawią się wady uzębienia. Rodzic musi być świadomy, że każda procedura chirurgiczna uzależniona jest od rodzaju i stopnia nasilenia wady anatomicznej oraz związanych z nimi objawami i stanu ogólnego dziecka.

Wczesna interwencja i wspomaganie rozwoju są bardzo ważne dla dzieci z niepełnosprawnością intelektualną, w celu wzmacniania i stymulowania ich potencjału. Zalecanymi metodami są: pedagogika specjalna, fizjoterapia, terapia zajęciowa i logopedyczna. Konieczne jest także wsparcie socjalne.

Opracowano na podstawie:
RareChromo
NORD